İşin İnasana Adaptasyonu ve Ergonomi Analiz Yöntemleri

İşin İnasana Adaptasyonu ve Ergonomi Analiz Yöntemleri
Geçmiş çağlardan günümüze insan bedenini güçsüzlüğü, zayıflığı ve zafiyetleri doğa karşısında insanoğluna türlü zorluklar çıkarmıştır. Sanayi devrimi ile üretimin artması ve makineleşme insan bedeninin güçsüzlüğünü ve zayıflığını daha da arttırmıştır.
Birinci sanayi devrimi ( Endüstri 1.0) ile aletli üretimden makinalı üretime geçiş gerçekleşmiştir. İkinci sanayi devrimi ( Endüstri 2.0) ile iş bölümüne dayalı elektrik enerjisiyle seri üretimin devreye girişi gerçekleşmiştir. Üçüncü sanayi devrimi (Endüstri 3.0) imalatın otomasyonunu, ileri safhalara taşımayı başaran elektronik ve bilgi teknolojilerinin devreye girişi gerçekleşmiştir. Dördüncü sanayi devrimi (Endüstri 4.0) siber-fiziksel sistemlere dayalı üretimin devreye girişi gerçekleşmiştir. Yakın gelecekte hayatımıza girecek olan beşinci sanayi devrimi (endüstri 5.0) toplum odaklı insansız teknolojiler ile üretim teknolojileri insansız bir hal alacaktır. Endüstrinin gelişmesi ile birlikte insan üretim alanlarından uzaklaşmakta ve üretim alanlarının tehlikeleri insanlar için risk oluşturmaktan çıkacaktır. Ülkemizde sanayinin gelişmesi yavaş ilerlemekte ve dünyada gerçekleşen sanayi devrimlerini geriden takip etmektedir.
Üretim alanları insanlar için birçok tehlike riskler barındırmaktadır. Bunlardan biriside ergonomidir. Yunanca “ergon= iş, çalışma” ve nomos= yasa, kanun” sözcüklerin birleştirilmesiyle Ergonomi sözcüğü elde edilmiştir. Ergonomi, insanın biyolojik, psikolojik özelliklerini göz önünde bulundurarak insan-makina-çevre uyumunun doğal ve teknik kurallarını araştıran, disiplinler arası araştırma, geliştirme ve uygulama çalışmaları olarak tanımlanabilir. Ergonomi çeşitli bilimleri ve bilgi alanlarını kendi özel amacına ulaşmak için disiplinler arası bir yolla kullanan bir tekniktir. Ergonomi, genellikle teknik bilimler (mühendislik, mimarlık vb.), tıbbi bilimler (antropometri, anatomi, fizyoloji, iş sağlığı vb.) ve Psikososyal bilimler (psikoloji, sosyoloji, örgütsel bilgi vb.) gibi birçok temel bilime dayanan uygulamalı bir bilim olarak değerlendirilmektedir İşin insana adaptasyonu ergonominin temel felsefesini oluşturmaktadır. Ergonominin konusu iş ve insan ilişkileri ve bu ilişkileri etkileyen çevresel etmenlerdir. İnsan özellikleri, insan-makine ilişkisi, çalışma koşulları, çevresel koşullar bir bütün olarak ergonominin çalışma sahasına girer.

Ergonominin uğraş alanları aşağıdaki gibidir:
1. İnsan özellikleri (duyusal, fiziksel, ussal) ve kapasite sınırları
2. Çalışma koşulları (duruş ve hareketler, yorgunluk, gerilim, monotonluk, iş güvenliği, kazalar, motivasyon, vardiya çalışması, çalışma süreleri, otorite, yetki, sorumluluk, grup davranışı, ücret yapısı)
3. İnsan makine ilişkisi (Gösterge-kontrol düzeni, Boyut sorunları, Mekanik sorunlar)
4. Çevresel koşullar (aydınlatma, gürültü, titreşim, sıcaklık, nem, hava akımı, toksik maddeler, buharlar, gazlar, radyasyon, düzen ve temizlik, renk ve manzara)
İş sisteminin insan üzerinde yarattığı fizyolojik ve psikolojik hasarların en aza indirilmesinin hedeflendiği ergonomik ortamlarda, aşağıdaki hususlar yerine getirilmeye çalışılır:

Araç ve gereçler insanın özellik ve yeteneklerine göre tasarımlanır.
Çalışma yöntemleri ve çevre koşulları insana uygun duruma getirilir.
Yapılan işin anlamlı ve yararlı algılanması sağlanır.
Çalışanlara yeteneklerini kullanma ve kendilerini kanıtlama olanağı verilerek, kendilerini değer yaratıcı olarak algılamaları sağlanır.

İş sisteminin insan üzerinde yarattığı fizyolojik ve psikolojik hasarların en aza indirilmesinin hedeflendiği ergonomik ortamların sağlanmasında öncelikli olan; işyerinin tasarımı ya da yerleşimi ile ürününü tasarımı öncelik kazanmaktadır. Bu amaçla organizasyon ve tasarım aşamasında ergonomik tedbirlerin alınması gerekmektedir. Organizasyon ve tasarım aşamasında gerekli ergonomik tedbirlerin alınmaması sonradan bu çalışmaların yapılmasını güçleştirmektedir ve çalışanların uygunsuz ortamlarda çalışmalarına bunun sonucunda da iş kazaları ve ergonomik problemlerin oluşmasına neden olmaktadır. Ergonomik problemleri meslek hastalığı baz alınarak değerlendirmek hatalı bir yaklaşımdır. İşyerlerinin ve çalışma alanlarının ergonomik olmaması iş kazalarının temelini oluşturmaktadır.
Ergonomi Risk Değerlendirmesi Yöntemleri
İşletmelerde çalışma istasyonlarının, makinelerin, ofislerin vb ergonomik prensipler dikkate alınarak risk değerlendirilmesi yapılmalı ve değerlendirme sonuçları doğrultusunda yeniden çalışma alanlarının düzenlenmesi, iyileştirilmesi sağlanmalıdır. Ergonomi risk değerlendirmesi yapmak amacıyla dünyada uygulanan yöntemler üç ana başlık altında toplanmaktadır.
1. Kişisel Anket Yöntemleri (Öznel değerlendirmeler):
a. Standardize Edilmiş İskandinav KİS Anketi (Nordic Musculoskeletal Questionnaire-NMQ),
b. Alman KİSR Anketi (Dutch Musculoskeletal Discomfort Questionnaire).
c. Cornell Kas İskelet Sistemi Rahatsızlığı Taraması (Cornell Musculoskeletal Discomfort Survey),
d. Vücut Rahatsızlık Haritası (Body Discomfort Map),
e. Hissedilen Çaba Derecesi (Rating of Perceived Exertion-RPE),
f. Hissedilen çaba derecesine dayanan İsveç Mesleki Yorgunluk Envanteri (Swedish Occupational Fatigue Inventory, SOFI).

2. Sistematik Gözlemlere Dayalı Yöntemler:
a. Basit Gözleme Dayalı Yöntemler
i. Amerikan Endüstriyel Hijyenistler Konferansı Yük Kaldırma Eşiği
(American Conference of Industrial Hygienists Lifting TLV-ACGIH
TLV),
ii. Amerika Ulusal İş Güvenliği ve Sağlığı Enstitüsü Yük Kaldırma
Endeksi (Revised National Institute for Occupational Health and
Safety (NIOSH) Lifting Equation),
iii. Snook Tabloları (Snook Tables),
iv. El ile Taşıma Değerlendirme Çizelgeleri (Manual Handling
Assessment Charts-MAC),
v. Mital ve ark. Tabloları (Mital et. al. Tables),
vi. El Aktivitesi Düzeyi (Hand Activity Level-ACGIH HAL),
vii. Hızlı Üst Uzuv Değerlendirmesi (Rapid Upper Limb AssesmentRULA),
viii. Zorlanma İndeksi (The Strain Index-SI),
ix. Kümülatif Travma Rahatsızlığı İndeksi (The Cumulative Trauma
Disorder Risk Index-CTD RAM),
x. Üst Vücut Yüklenmesi Analizi (Postural Loading on the Upper BodyLUBA),
xi. Mesleki Tekrarlamalı Hareketler İndeksi (Occupational Repetitive Actions Index-OCRA),
xii. Hızlı Maruziyet Değerlendirme Yöntemi (Quick Exposure CheckQEC),
xiii. Hızlı Tüm Vücut Değerlendirmesi (Rapid Entire Body AssessmentREBA),
xiv. El Yapılan Görevler için Risk Değerlendirme Aracı (Manual Tasks Risk Assessment Tool-ManTRA),
xv. Ergonomik Tehlikelerin Tanımlanmasına Yönelik Kontrol Listesi
(Plan för Identifiering av belastningsfaktorer-PLIBEL),
xvi. Ovako Çalışma Duruşları Analiz Sistemi (Ovako Working Posture Analyzing System-OWAS),
xvii. Anahtar Gösterge Yöntemi (Key Indicator Method-KIM),
xviii. Üst Ekstremite Tekrarlı Görevleri İçin Değerlendirme Aracı
(Assessment Tool For Repititive Tasks of the Upper Limbs-ART),
xix. Risk Filtresi ve Risk Değerlendirme Çalışma Sayfası (Risk Filter and Risk Assessment Worksheet),
xx. Keyserling Kontrol Listesi (Keyserling Checklist),
xxi. Psikofizik Tablolar (Psychophysical Tables),
xxii. Mesleki Tekrarlamalı Hareketler Kontrol Listesi (Occupational
Repetitive Actions Checklist-OCRA Checklist),
xxiii. SOBANE Gözlem Rehberi-KİSR (SOBANE Observation Guide –MSDs).
b. Gelişmiş Gözleme Dayalı Yöntemler
i. 3D Match,
ii. TRAC,
iii. Ergo-Man,
iv. Sammie Cad,
v. 3DSSPP,
vi. Jack Model,
vii. Human Builder Model,
viii. RAMSIS Model,
ix. SANTOS,
x. ANYBODY,
xi. The Visual Decision Platform (VDP),
xii. Boeing Human Modeling,
xiii. OpenSIM,
xiv. Pro/ENGINEER Manikin,
xv. HumanCAD,
xvi. MakeHuman,
xvii. MADYMO (Thematical Dynamic Models),
xviii. LifeMod.
3. Direkt ölçüm yöntemleri: İnsan hareketlerini ve duruşlarını analiz etmek amacıyla çeşitli direkt ölçüm yöntemleri geliştirilmiştir. Direkt ölçümler için; sırasıyla kas faaliyetleri, açı sapmaları, güçler ve vücut hareketleri hakkında detaylı gerçek nicel bilgiler veren elektromiyografi, açıölçer, biyomekanik analiz araçları ve optik araçlar kullanılmaktadır.
Yukarıda bahsi geçen yöntemlerden bazılarına ait örnekler aşağıda verilmiştir.

Sonuç ve Yorum
Üretim alanlarının ergonomik hale getirilmesi, büyük ölçüde çalışanların katılımı ve yönetim desteğine bağlıdır. Çalışanların katılımı, uzmanlardan oluşan tasarım grubunun bilgisi ile çalışanların deneyimini birleştirmek suretiyle, işletme içinde bilgi paylaşımını/akışını maksimize eder. Bunun yanı sıra, çalışanlardaki aidiyet ve sahiplik duygusunu geliştirerek verimli çalışmalarını sağlar. Çalışanların etkin katılımını sağlamak için çalışanlara sürekli iyileştirme programı ile ilgili bilgi verilmeli, ikna edilmeli ve her çalışanın kendi işinin ergonomisti olduğu bilinci aşılanmalıdır. Uygulanacak Ergonomi iyileştirme programı, çalışanlarda yaratıcı düşünceyi teşvik etmek suretiyle, iş tatmininin sağlanmasında önemli bir katkı sağlar. Sürekli iyileştirme felsefesinin bir gereği olarak döngü şeklinde temsil edilen tasarım sürecinde fiziksel faktörlerle birlikte, psiko-sosyal etkenlerin de ele alınarak geliştirilmesi öngörülmektedir. Böylelikle çalışanlar arasında sıkça görülen işle ilgili kassal rahatsızlıkların ve kazaların minimize edilmesinin yanı sıra, işyerinde ergonomik etmenlere bağlı olarak baş gösteren sosyal ve psikolojik rahatsızlıkların azaltılması sağlanmış olacaktır. Bu da rekabetçi ortamda işletmeye önemli bir avantaj sağlar.

KAYNAKLAR:
1. Dr. Ahmet BAĞIŞ, Ergonomi Ders Notları 2. Sanayide Sürekli gelişme İçin “Kaizen” İstanbul Sanayi Odası Kalite ve Teknoloji İhtisas Kurulu (İSO-KATEK) 3. Üretimde Ergonomi Çalışmaları İle Verimliliğin Artırılması Cumali ERTAŞ*, Zülal KIZILASLAN 4. Ergonomik Risk Değerlendirme Yöntemlerinin Karşılaştırılması Ve Bir Çanta İmalat Atölyesinde Uygulanması Elif Atasoy Mert İş Sağlığı Ve Güvenliği Genel Müdürlüğü 5. Ekranlı Araçlarla Çalışmalarda Sağlık Ve Güvenlik Önlemleri Hakkında Yönetmelik 6. İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık Ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği 7. Ergonomi Niçin Gereklidir? Prof. Dr. Emel Özcan 8. Türkiye İş Sağlığı Ve Güvenliği Mevzuatında Ergonominin Yeri Üzerine Bir Çalışma Muvaffak Osman ENGÜR - Khalit CHAUSH-OGLY 9. Yapı İşlerinde İş Sağlığı Ve Güvenliği Yönetmeliği 10. İş Sağlığı Ve Güvenliği Risk Değerlendirmesi Yönetmeliği 11. Elle Taşıma İşleri Yönetmeliği 12. Çalışma Ortamında Ergonomik Koşulların İşçi Sağlığı ve İş Kazaları Açısından Önemi Mert Uzun, Uğur Müngen 13. Ergonomi Teknolojisi HAL W. HENDRICK